مدرسه علمیه حضرت قاسم بن الحسن(ع) تهران

بايد كارى كرد كه بچه‏ها خانه را محيط صميميت‏ بدانند، دردِدل‏ هايشان را با والدين خود مطرح كنند، حرف‏هاى‏ شان را با آنان بزنند و اگر چيزى‏ مى‏خواهند، از آنان بخواهند. گاهى مى‏گويند فلان‏پدر با پسر جوانش‏ دوست‏ است: ساعت‏ها مى‏نشينند و با هم صحبت مى‏كنند. جوانى بيست‏ساله، همراهِ پدر پنجاه‏ساله خود، مسافرت مى‏كند، راه مى‏رود و دردِدل مى‏كند. آيا شما هم حاضريد اين‏گونه عمل كنيد؟ يا فقط در حدود همين تشريفات كه بايد احوالى پرسيد و سلام‏وعليكى باشد، قانع هستيد؟ گاهى، اين‏قدر فاصله زياد است كه حرفى براى گفتن وجود ندارد. همين جوان، اگر رفيقش را پيدا كند، دو ساعت با هم حرف مى‏زنند؛ اما با پدر يا مادرش، مثل اينكه حرفى براى گفتن ندارد! نمى‏دانيم كه آيا روح‏ها به‏هم نزديك‏ نيست يا عواطف شكوفا نيست؟ بالاخره، صميميت وجود ندارد
ده اصل‏ درخصوص چگونگىِ «ايجاد صميميت در خانه» وجود دارد كه به‏طورخلاصه بيان مى‏كنيم:
1-  وجود صميميت بين پدر و مادر:
اگر مى‏خواهيد فرزندان با شما صميمى باشند و همكارى و اطاعت كنند، بايد ببينيد كه‏ آيا شما، پدر و مادر، با هم صميمى هستيد؟ آيا خواهر و برادرهاى بزرگ‏تر نسبت به پدر و مادر و نسبت به يكديگر، صميمى هستند؟
اين اشتباه است كه انسان فقط دستور دهد و از ديگران بخواهد؛ اما عملش نمودارِ سخن‏ او نباشد: كونوا دُعاه الناس بغير ألسِنتكم‏. (/ مردم را نه فقط با زبان، بلكه با عمل به‏راه خير دعوت كنيد.) عمل شما مى‏تواند نمودارِ جهت و راه و خواست شما باشد. چه بسيار زن‏ و شوهرهايى را مى‏بينيم كه غير از صحبت درباره وسايل و احتياجات زندگى، حرفى براى گفتن‏ به يكديگر ندارند. اينكه بنشينند و درباره مسئله‏اى اجتماعى، فكرى يا دينى با هم‏ بحث‏ كنند، برايشان مطرح نيست. همان خانمى كه موقع رفتن، بعد از آنكه خداحافظى‏اش را كرد، باز هم يك ساعت روى پا مى‏ايستد و با خانم‏هاى ديگر حرف مى‏زند، وقتى با شوهرش مى‏نشيند، مثل اينكه هيچ حرف و مسئله‏اى براى گفتن ندارد!
دست‏كم، در شبانه‏روز، نيم‏ساعت‏ با هم صحبت كنيد: نه سخنان معمولى و جاروجنجال و توقّعات مالى؛ بلكه صحبتِ‏ باهدف‏ و نتيجه‏بخش‏ داشته باشيد. اگر داخل خانه، بين شما پدر و مادر، اين صميميت و همكارى‏ وجود داشت، آنگاه مى‏توانيد توقع داشته باشيد كه فرزندانتان هم با شما همكارى كنند. اگر به حرف‏ها و پيشنهادهاى يكديگر احترام‏ مى‏گذاريد، توقع داشته باشيد كه فرزندانِ شما هم به دستورها و فرمان‏هاى شما احترام بگذارند.
نسخه اين درد چيست؟ اولين دارويى كه دراين‏خصوص تجويز مى‏كنند، اين است كه‏ خودتان با يكديگر صميمى باشيد؛ دوست همديگر باشيد و دردِدل خود را به يكديگر بگوييد تا در اين محيط، اين صفات پرورش يابد.
2-  هوشيارى، دقت، حسابگرى:
درصورتى صميميت ايجاد مى‏شود كه فرزند احساس كند اوليايش انسان‏هاى هوشيار و مشكل‏گشايى هستند. گاهى، بچه‏ها نقاطضعفى‏ از پدر و مادر به‏دست مى‏آورند. ممكن است بچه پيشِ خود بگويد: «پدرم كودن است و مى‏شود او را فريب داد.» مثلًا فرزند اشتباهى مرتكب شده است و به‏گونه‏اى ديگر براى پدر توضيح داده است؛ بهانه‏ دروغين‏ آورده و پدر هم قبول كرده است يا هزار كار خلاف مرتكب شده و پدر اعتنا نكرده است؟! بنابراين، او احساس كرده‏ است كه پدرش، آدمى نيست كه روى كارها حساب كند و ريزبين و تيزبين باشد.
البته تصور نكنيد كه پايين‏بودنِ‏ مَدرك تحصيلى ى‏ ا موقعيت اجتماعىِ پدر، عامل اين مشكل است؛ گاهى ممكن است پدر، درعِين بى‏سواد يا كم‏سوادبودن، باهوش و حسابگر و زرنگ باشد. اى بسا، لازم باشد همه ما در اين زمينه آموزش ببينيم. گاهى، رفتار شخص در روابط اجتماعى، به‏گونه‏اى است كه نمى‏توان به او اعتماد كرد؛ اگرچه ممكن است ازنظر اخلاقى پاك و سالم باشد، ازآنجاكه فرد ساده‏اى است، نمى‏توان روى او حساب كرد. به‏قول معروف، خطش را خوانده‏اند. اگر احساس بچه اين باشد كه مى‏توان پدر و مادر را فريب‏ داد، با آنان احساس صميميت نخواهد كرد؛ لذا موضع‏گيرى مى‏كند و كار خودش را انجام مى‏دهد.
3-  رفتار اخلاقى و شخصيت تربيتى:
زيبنده است كه از رفتار اخلاقى و شخصيت تربيتىِ پدر و مادر، خاطره بزرگى‏ در دل‏ فرزندان وجود داشته باشد؛ يعنى آنان لمس كرده باشند كه پدر راست‏گو ست، به وعده‏هايش‏ وفا مى‏كند و عادل‏ و درستكار است. نيز، مادر، پاك‏دامن‏ است و …. درستكارى و پاكى و صداقت و حُسن‏خُلق به انسان‏ شخصيت‏ مى‏دهد و جايگاه او را بالا مى‏آورد. اين شخصيت قوى، نفوذ ايجاد مى‏كند و با اين نفوذ، مى‏توان فرزندان را رام‏ كرد؛ يعنى دربرابرِ والدين تسليم ساخت.
4-  برخورد منطقى با خطاهاى فرزندان:
برخى پدر يا مادرها به‏گونه‏اى عادت كرده‏اند كه با ديدنِ‏ كوچك‏ترين تخلّف‏ از فرزندشان، واكنشى شديد نشان مى‏دهند. بچه اشتباهات زيادى مى‏كند: غذا را وارونه مى‏كند؛ ظرف را مى‏شكند؛ فرش را كثيف مى‏كند؛ ديوار را خراش مى‏دهد؛ كوچك‏تر از خودش را مى‏زند؛ لباسش را آلوده مى‏كند. خطا در زندگى بچه فراوان است‏.
نوعى از موضع‏گيرى اين است كه به‏محضِ مشاهده كوچك‏ترين خطايى از فرزند، خودبه‏خود دست بالا مى‏رود و بر سروصورتِ كودك فرود مى‏آيد و دهان باز شده و توهينى نثار شخصيت كودك مى‏شود. اين موضع‏گيرى، رفته‏رفته، توان خود را از دست مى‏دهد. هرچه‏ خشونت بيشتر شود، كودك‏ جسورتر مى‏شود. البته، خشونت غير از صلابت و حسابگرى است. برعكس؛ ممكن است موضع‏گيرى پدر و مادرى درمقابل رفتارِ خلاف بچه، بى‏اعتنايى‏ باشد: بچه فرياد مى‏كشد، كوچك‏تر از خودش را اذيت مى‏كند، پايين‏وبالا مى‏پرد، كثيف مى‏كند و …؛ پدر و مادر هم بى‏اعتنا و خونسردند. هر دو روش، غلط است‏.
اين مشكل براى معلم نيز در كلاس‏ها پيش مى‏آيد: امكان دارد معلمى موضع‏گيرىِ خشنى داشته باشد و كوچك‏ترين تخلّفى را با تندى پاسخ دهد يا برعكس: معلمى درمقابل خطاهاى شاگرد، هيچ‏گونه واكنشى نداشته باشد. نه در آن محيطِ خفقان و خشك و نه در اين‏ محيطِ بى‏اعتنايى، هيچ‏گونه دوستى و صميميتى به‏وجود نمى‏آيد و به‏دنبال آن نيز هيچ‏گونه همكارى و كمكى وجود نخواهد داشت.
پس چه بايد كرد؟ اينجا از مواضع بسيار حساس‏ است: درمقابل هر خطا، بايد واكنشى مناسب‏ داشت. فرزند، خطايى كرده است و پدر و مادر هم‏ عصبانى‏ شده و اختيار از دست داده‏اند. دراين‏حالت‏، هر تصميمى كه گرفته شود و هر كارى كه انجام گيرد، غيرمنطقى است و عُقلايى نخواهد بود. بايد صبر كرد تا عصبانيت فرو بنشيند و انسان بتواند با حساب و منطق، كارى انجام دهد.
مسئله ديگر اين است كه اگر موضع‏گيرى در اولين مرحله، كتك‏زدن ى‏ ا ناسزاگفتن‏ و فرياد بيجا باشد، غلط است؛ اما درعين‏حال، نمى‏توان درمقابل اين خطاى فرزند، ساكت بود و هيچ نگفت؛ بايد صحبت‏ كرده و تا حدى، ملامت‏ و بازخواست كرد و عواقب بدِ آن عمل را به‏ او نشان داد و چه بهتر است كه انسان، قبل از پيدايش آن تخلف، پيش‏بينى و پيشگيرى‏ كند
همين‏جا اين مسئله را نيز مطرح كنم كه نبايد توقع داشته باشيد فرزندانتان‏ مطيعِ محض‏ ما باشند. انسان واقعاً گاهى از اينكه فرزند خُردسال و كودك سه‏چهارساله‏اش دربرابرِ دستورى، شانه‏هايش را بالا مى‏اندازد و با بى‏اعتنايى كار خودش را مى‏كند، لذت مى‏برد! اين كودك‏ شخصيت‏ و اراده‏ دارد. او انسان است و خداوند (عز) انسان را آزاد آفريده است. به‏خدا قسم، اگر اين‏ موهبتِ آزادى‏ در افراد و انسان‏ها رشد يابد و رهبرى شود، عقل‏ها شكوفا و استعدادها بارور و انسان‏ها ساخته مى‏شوند. برعكس؛ آن‏زمانى كه اين استعدادِ بزرگ انسانى كه شايد رمز انسانيت باشد، شكسته و بى‏نتيجه شود و انسان نتواند فكر كند و حرف بزند، دراين‏صورت، تمام استعدادها لجن‏مال و سركوب مى‏شود و اصلًا شكوفايى و رشدى در كار نخواهد بود. اگر شما روى جوانه‏اى كه با كمال طراوت و نشاط، از دلِ زمين روييده است، سنگى سخت بگذاريد، پژمرده و لِه مى‏شود؛ اما اگر وسايلى را فراهم سازيد كه براى رشد آن لازم است، اطرافش را مقدارى شيار بزنيد و آب‏وكود بدهيد، زودتر از دل خاك بيرون مى‏آيد و آزاد مى‏شود و رشد مى‏كند. البته اگر به اين‏سو و آن‏سو منحرف شد، رهبرى‏اش كنيد؛ اگر آفتى آن‏را تهديد كرد، سم‏پاشى و آفت‏زدايى كنيد و اجازه دهيد آزاد بالا رود.
نبايد توقع داشت‏ كه فرزندان، خودشان نينديشند، شخصيت نداشته باشند، نتوانند تصميم بگيرند و هميشه گوش‏به‏زنگِ فرمان‏هاى پِى‏درپِى باشند؛ آن‏هم فرمان‏هايى كه اگر در هفته يا روز، از مجموع بُكن‏ونكن‏هايى كه به فرزند مى‏گويند، نوار بگيرند (خصوصاً مادران)، بمبارانى از دستورها جمع مى‏شود: دست نزن؛ اين طرف نرو؛ اينجا ننشين؛ حرف نزن و …. كودكى كه دربرابر اين‏همه فرمان قرار مى‏گيرد، نمى‏تواند تشخيص دهد يا تصميم بگيرد و لذا اراده‏اش از بين مى‏رود.
بنابراين، نه‏ مى‏توان فرزند را آزاد گذاشت كه هرچه خواست انجام دهد و نه‏ مى‏توان توقع داشت كه به‏ هرچه‏ اوليا مى‏گويند، عمل كند. البته، گفته‏هاى والدين هم بايد منطقى‏ باشد. براى مثال، درحالى‏كه بچه نشسته و درسش را مى‏خوانَد يا سخت، مشغول انجام‏دادن تكاليف است، ناگهان پدر دستور مى‏دهد: «برو آب بيار» يا «برو در را باز كن.» در چنين موقعيتى، تاحدّامكان، نه‏تنها نبايد فرمان داد، بلكه بايد وضعيت بهتر را فراهم كرد تا فرزند، بيشتر و بهتر بتواند كارش را انجام دهد. بنابراين، برخورد منطقى با خطاهاى فرزند، از اصول مهم ايجاد صميميت است.
5-  بهادادن به نقاط قوّت فرزندان:
قبلًا اشاره كردم كه ما، تنها، نقطه‏هاى ضعف‏ را مى‏بينيم. بگذاريد جامعه ما به اين‏ عادت كند كه‏ نقطه‏هاى قوّت‏ را پَروبال‏ دهد. از ميزان‏ عدل الهى‏ كه نبايد سبقت بگيريم! آنجا گناهان و ثواب‏ها را با هم مى‏سنجند و ترازو و حساب و معادله‏اى در كار است. به‏علاوه، خداوند (عز) مى‏فرمايد ما كارهاى خيرِ شما را ده‏برابر اجر مى‏دهيم: مَن جَاء بِالْحَسَنَه فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا (انعام/ 160) اما اگر فرزند ما، يك شب، تكليفش را ديرتر انجام دهد يا نمره كمى بياورد يا اينكه كار خلافى مرتكب شده باشد، برايمان بسيار مهم جلوه مى‏كند و عصبانى مى‏شويم و احياناً، فرياد مى‏زنيم و مؤاخذه مى‏كنيم. چرا اگر ده مرتبه كار خوب انجام داده است، آن‏ها را به‏حساب نمى‏آوريم؟ چرا وقتى كه تكليفش را درست انجام داده و دندانش را به‏موقع مسواك كرده و لباسش را مرتّب نگه داشته است و در خانه، همكارى كرده است، تشويق‏ نمى‏كنيم تا احساس كند براى كارِ او، حساب باز مى‏كنند؟ بنابراين، امتيازدادن‏ و تشويق‏كردن دربرابر كارهاى مثبت، از اصول ديگرِ ايجاد صميميت است.
6- ايجاد محيطى صميمانه براى بحث و گفت‏وگو:
انسان بايد بنشيند و براى فرزند خود داستان‏ بگويد يا با او بازى‏ كند. گاهى بين بچه‏ها و والدين، صميميت فراوانى وجود دارد: پدر يا مادرى با فرزند خود موضوعى را طرح و درباره‏اش بحث و گفت‏وگو و دردِدل مى‏كنند. اساساً، بايد از فرزندان خواست‏ كه براى والدين‏ حرف بزنند. مى‏توان از آنان پرسيد كه امروز، چه مسائلى پيش آمد؟ در مدرسه و در راه، چه ديدى؟ معلم چه گفت؟ كلاس چه‏طور بود؟ چه ياد گرفتى؟ بعد هم مى‏توان ديدگاه‏هاى خود را براى آن‏ها گفت. البته، اينكه‏ چه‏ چيزى را كجا و چگونه‏ بگوييم، در جاى خود محلّ بحث است و آنچه مهم است اين است كه بَدآموزى در آن نباشد.
7-  نظرخواهى از فرزندان در امور خانواده:
نگوييد: «من مى‏خواهم خانه را عوض كنم؛ اين بچه شش يا ده‏ساله كه نمى‏تواند طرفِ مشورتم قرار گيرد.» اتفاقاً، با اين‏ هدف‏ مشورت كنيد كه بچه را به‏حساب‏ آورده باشيد. مثلًا بپرسيد: «امروز ظهر غذا اگر چه باشد بهتر است؟ فردا كه مى‏خواهيم به مسافرت برويم، از كدام راه برويم؟ با چه وسيله‏اى برويم؟»
يك‏مقدار با بچه‏ها مشورت كنيد و اجازه دهيد نظرِ بد و ناقص‏ بدهند تا بعد، نظرشان را اصلاح‏ كنيد. آنان را راهنمايى و برايشان اثبات كنيد كه اگر از فلان راه برويم يا اگر غذا را اين‏طور بپزيم، بهتر است و اگر هم نظر خوبى بيان كرد، به آن‏ عمل‏ كنيد. خصوصاً، اين روش را بايد براى فرزند بزرگ‏تر و بالغ‏ اعمال كنيد. اينان نظر و فكر دارند. اگر مايليد در كنار شما باقى بمانند، بيگانه نشوند و حرف‏هايشان را براى ديگران نگويند، با آنان مشورت كنيد و اجازه دهيد اسرارشان را براى شما مطرح كنند. به نظرشان بها دهيد.
البته، منظور اين نيست كه آنان دوست و مشاور نداشته باشند؛ اما آنچه مهم است اين است كه شما هم بايد از مسير زندگىِ آنان‏ مطلع‏ باشيد. اين امر را با زور نمى‏توان تحميل كرد و از آنان خواست كه كارها و تصميماتشان را بيان كنند؛ بلكه بايد محيطى‏ به‏وجود آوريد كه فرزند، قبل از همه، به‏سراغ شما بيايد. اين مسئله اغلب براى بچه‏ها مطرح است كه بچه مطلب و خبر تازه‏اى دارد، اما آن‏را براى همه بيان نمى‏كند؛ تنها، براى بعضى دوستانش بازگو مى‏كند. اصلًا خود شما هم كه مطلب تازه‏اى داريد، عجله داريد كه فلان دوستتان را ببينيد و آن‏را براى او تعريف كنيد. بايد محيطى به‏وجود آوريد كه فرزندتان، قبل از همه‏، دوست داشته باشد كه حرفش را با شما مطرح كند.
8-  ايجاد محيط همكارى و تقسيم مسئوليت:
دوست داريد كه فرزندتان در خانه، با شما همكارى كند؟ اين خواسته بسيار خوب و لازم‏
است؛ اما براى تمرين اين كار، چه اشكال دارد كه تقسيم مسئوليت كنيد؟ به‏تناسب سِن و توان‏ بچه‏ها، كارها را بين آنان تقسيم كنيد: يكى سفره بيندازد، يكى در شستنِ ظرف‏ها كمك كند، ديگرى خريد كند و …. كارها را خيلى‏ منطقى‏ و عادلانه‏ تقسيم كنيد، ولى از آنان‏ مسئوليت‏ بخواهيد. گاه‏گاهى هم بد نيست كه جاى آنان را در مسئوليت‏ها، تغيير دهيد. اگر تقسيم كار نباشد و بى‏حساب عمل شود، گاهى به‏طور غيرعادلانه، كارى به يكى از فرزندان‏ تحميل‏ مى‏شود؛ مثلًا پدر يا مادرى در نصف روز، كارهاى زيادى را برعهده فرزندِ خود مى‏گذارد: توقع دارند كه باغچه را آب دهد، خريد كند و كارهاى ديگرى هم انجام بدهد. اگر حساب كنيد، مى‏بينيد وقتِ ديگرى براى بچه باقى نمانده است. حتى خيلى مفيد است كه اگر خودِ پدر و مادر به مسافرت مى‏روند، كار را بين خودشان‏ تقسيم كنند تا برايشان به‏صورت‏ عادى‏ درآيد. ممكن است در محيط كارتان دراين‏زمينه خيلى فعال باشيد، اما در محيط خانه، اغلب بى‏توجه هستيد.
9-  رعايت عدالت در بين فرزندان:
اگر مى‏خواهيد بچه‏ها نسبت به شما وفادار و صميمى باشند، با آنان رفتارى عادلانه داشته باشيد. به‏قدرى‏ بچه‏ها دقيق‏اند كه واقعاً تعجب‏برانگيز است. براى مثال، فرض كنيد كه ميوه فراوانى در ظرف هست؛ اگر سيب بزرگ‏تر را به بچه‏اى و سيب كوچك‏تر را به ديگرى بدهيد يا احياناً اگر مادر سرِ سفره، در ظرفى كه قدرى كهنه‏تر است، به يكى و در ظرف بهتر، به ديگرى غذا بدهد، بچه مى‏پرسد چرا؟
حال، موقع‏ خريد براى بچه‏ها، حرف‏زدن‏ با آنان، شماتت ى‏ ا تهديدكردنشان تمركز كودك افزايش مى‏يابد. فرض كنيد امروز پاى يكى از بچه‏ها، به ظرفى خورده و آن‏را شكسته است. شما هم فريادتان بلند مى‏شود و او را تنبيه مى‏كنيد. فردا، برادر يا خواهرش همين خطا را تكرار مى‏كند و شما اعتنايى نمى‏كنيد. بچه بسيار باهوش و حساس است و مى‏پرسد كه چرا ديروز مرا دربرابرِ اين خلاف، تنبيه‏ كرديد؛ اما امروز كه خواهرم همين خطا را مرتكب شد، بى‏اعتنا از كنارِ آن گذشتيد؟
اگر مى‏خواهيد فرزندانتان با عدالت خو بگيرند و طرفدار و خواستار و مجرىِ آن شوند و با جامعه عادل، پيوند برقرار كنند، عدالت را بايد از قدم‏هاى كوچك و در كوچك‏ترين مسائل تمرين كرد.
درباره معلم هم، در كلاس‏، مسئله به‏همين‏صورت است: بايد به‏طوريكسان‏ از بچه‏ها بپرسد؛ دربرابرِ تكليف معيّن و مسئله معيّن يك نمره بدهد؛ به حرف همه، به‏تساوى‏ گوش دهد و فقط از چند دانش‏آموزى كه سرزبان‏دار هستند و خيلى خوب جواب مى‏دهند، نپرسد. به‏همين‏ترتيب، نكات ديگرى ازاين‏قبيل را مراعات كند.
حضرت على‏ (ع) دخترشان را احضار مى‏كنند و مى‏پرسند: «چرا اين گردن‏بند را از بيت‏المال گرفتى؟» دربرابرِ برادرشان، عقيل، مى‏ايستند و مى‏فرمايند: «بيشتر از آنچه حق توست، از بيت‏المال به تو نمى‏دهم.» ايشان عدالت را از درون خانه و فاميل خود اجرا مى‏كنند تا بعد، بتوانند فريادشان را بلند كنند كه «به‏خدا، از حلقوم ستمگر، حتى اگر نيرومند باشد، حق مظلوم‏ را بيرون مى‏كشم و داد مظلوم را مى‏ستانم؛ حتى اگر ضعيف‏ترين افراد امّت باشد.» چه كسى مى‏تواند اين فرياد را سردهد و همه مردم و همه تاريخ هم بگويند كه راست مى‏گويد؟ كسى‏كه‏ اول‏، نسبت به‏ خود و فرزند و نزديكانش‏، عدالت را اجرا كرده باشد.
10-  ايجاد جهان‏بينىِ مشترك بين افراد خانواده:
شما كتاب‏هايى خوانده‏ايد، مطالبى شنيده‏ايد، جلساتى رفته‏ايد و با وعظ و ارشادهاى خاصى آشنا بوده‏ايد كه فرزندان شما با آن‏ها آشنا نيستند. آنان‏ كتاب‏هاى ديگرى‏ مى‏خوانند، جلسات ديگرى‏ مى‏روند و مطالب ديگرى‏ مى‏شنوند. بچه، كار را به‏گونه‏اى مى‏شناسد
و پدر، آن‏را چيز ديگرى‏ مى‏داند. بچه از خدمت، شناختى دارد و پدر، آن‏را به‏شكل ديگرى‏ مى‏شناسد. تلقى و برداشت آنان از يك عبارت، متفاوت است. بنابراين، طبيعى است كه رفته‏رفته، فاصله زندگى‏ شما با آنان بيشتر مى‏شود. اكنون، دغدغه شما اين است: «چه كنيم كه در سطح مشتركى قرار بگيريم؟»
كتابى‏ را كه به فرزندتان مى‏دهند يا خودِ او تهيه و مطالعه مى‏كند، اگر شما هم توانستيد، ورقى بزنيد. وقتى بچه‏ها بزرگ‏تر شدند و توانستند هر كتابى را مطالعه كنند، كتابى را كه شما پسنديده‏ايد، به آنان نيز بدهيد تا بخوانند. در جلسات تبليغى كه شركت مى‏كنيد، آنان را هم با خود ببريد. اگر مقدور باشد، در جلساتى كه آنان مى‏روند، شما نيز شركت‏ كنيد. دراين‏صورت، به‏تدريج، جهان‏بينى و محصول فكرىِ مشتركى پيدا مى‏شود. با اين روش، اميد مى‏رود كه ان‏شاءالله، بتوانيد محيطى صميمى به‏وجود آوريد.
البته، براى هوس و براى اينكه فرزندانتان را دوست داشته باشند، نخواهيد صميميت ايجاد كنيد؛ بلكه براى‏ تربيت‏ و سازندگىِ آنان، احتياج به اين صميميت داريد.(برگرفته از کتاب راههای ایجاد صمیمیت در خانه نوشته محمد جواد باهنر)

یکی از راه های عملی کسب حکمت مطالعه زندگی حکیمان است . در این قسمت با مختصری از زندگی علامه جعفری آشنا می شویم .
علامه محمدتقى جعفرى به‏سال 1304 ش، در تبريز، ديده به‏جهان گشود. با اينكه پدر ايشان از سواد بهره‏اى نداشت، با اتكاى‏به‏نفس و پشتكار، سواد خواندن و نوشتن را از مادر خويش فراگرفت؛ طورى‏كه دوره دبستان را از پايه‏ سوم‏ شروع كرد. پس از آن، دروس مقدماتىِ حوزه را در مدرسه طالبيه تبريز گذراند.
ايشان براى ادامه تحصيل، عازم‏ تهران‏ شد و پس از آموختن سطوح اول و دومِ حكمت منظومه و امور عامّه اسفار، راهى‏ قم‏ شد و در علوم معقول و عرفان و اخلاق، از محضر شيخ‏مهدى مازندرانى، شيخ‏محمدتقى زرگر و امام‏خمينى (ره) كسب فيض كرد. استاد در خاطرات اين دوره از تحصيلش به‏ زندگى سخت‏ خود و غذاى ساده نان و ماست، اشاره كرده است و نيز به اينكه گاهى تهيه همين مقدار قُوت هم، مقدور نمى‏شده است!
ايشان در آغاز جوانى و پس از گذراندن دروس سطح، رهسپار نجف‏ شد و همزمان با دروس حوزوى، با انديشه‏ها و معارف‏ شرق‏ و غرب‏ آشنا شد؛ به‏ويژه، آشنايى و هم‏انديشى با كسانى‏
مانند محمدرضا مظفر، فيلسوف و منطقىِ نوانديش و احمد امين، رياضى‏دان مشهور دانشگاه بغداد، سبب شد علامه در موضوعاتى چون فقه و فيزيك، فلسفه و زيباشناسى، تاريخ و روان‏شناسى و برخى ديگر از دانش‏هاى گوناگون، گام‏هاى علمى بلندى بردارد. استاد در دروسِ حوزوى هم از درس دانشورانى همچون آيت‏الله خويى، آيت‏الله سيدمحمود شاهرودى، آيت‏الله ميلانى و آيت‏الله سيدمحسن حكيم استفاده لازم را برد؛ به‏طورى‏كه در 23 سالگى‏، به درجه‏ اجتهاد نايل شد.
علامه‏جعفرى پس از ده سال، به ايران بازگشت و به‏ قم‏، مشهد و درنهايت، تهران‏ رهسپار شد و با دكتر بديع‏الزمان فروزانفر و دكتر محمدابراهيم آيتى هم آشنايى پيدا كرده و توجه و عنايت آنان را به‏خود جلب كرد. علامه در تهران، به‏تدريس منظومه و عروه الوثقى همت گماشت.
تعداد آثار مكتوب علامه محمدتقى جعفرى، به ‏ یك‏صد كتاب‏ بالغ مى‏شود كه برخى از آن‏ها عبارت است از: ترجمه و تفسير نهج البلاغه در جلد، نقد و تفسير مثنوى در 15 جلد، فلسفه زيبايى و هنر از ديدگاه اسلام، حكمت اصول سياسى اسلام، علم و دين در حيات معقول.
عمر پُربار استاد، سرانجام در 25 آبان 1377 ش، پس از يك‏دوره بيمارى سرطان ريه، در بيمارستان ليسترِ لندن به‏پايان رسيد و پيكر مطهرش را پس از انتقال به مشهد، در رواق‏ دارالزهدِ حرم مطهر امام رضا علیه السلام به‏خاك سپردند.

دوستى «ساختن‏» است؛ پس مهارت است و هنر مى‏طلبد. بناى دوستى به‏سرعت، زاده نشده و به‏زودى، ويران نمى‏شود. اين پديده اجتماعى بر اركانى بنا شده است كه همان حقوق متقابل دوستان بر يكديگر است. هر كسى در اداى اين حقوق بكوشد، پس از مدتى گلستانى مى‏شود، پُر از پروانه‏ها و اگر در اين وظيفه كاهلى كند، ديرى نمى‏پايد كه همانند ريگستانى شود، محل بادها و خارها.اکنون که اول سال تحصیلی است چه بجاست از جقوق متقابل دوستانمان آگاهی یابیم تا بتوانیم دوستی های پایدار و شیرینی داشته باشیم .
متن زیراز کتاب دوستى؛ مهارت‏ها و ظرائف، نوشته محمود مرویان حسینی ،(به دلیل خامعیت و البته خلاصه و گویا بودن مطلب )،اقتباس شده است .
در بحث حقوق متقابل دوستان، نيازهاى شخصيتىِ انسان را در هر سه حيطه‏،عاطفی ،شناختی و رفتاری بررسى مى‏كنيم:
1-  حقوق عاطفى در بين دوستان‏
1- 1-  سلام، مصافحه (دست‏دادن)، معانقه (روبوسى)، همراه با تبسّم‏
هيچ درى بدون‏كليد باز نخواهد شد؛ كليد دوستى سلام است. دوستىِ ماندگار نيازمند شروعى خوب‏ است كه سلام آن‏را فراهم مى‏كند و ثبات عاطفى فرد متقابل را تقويت مى‏كند.
پيام‏آور رحمت، حضرت محمد (ص)، همواره در سلام‏دادن بر يارانش‏ پيشگام‏ بودند و به‏دنبال آن، با ايشان دست مى‏دادند و هيچ‏گاه دستشان را پيش از ديگرى، بيرون نمى‏كشيدند « بحارالانوار، ج 68، ص 15» و مى‏فرمودند: «دست‏دادن با يك مؤمن، برتر است از دست‏دادن با ملائكه» « اصول كافى، ج 2، ص 183» ايشان ديگران را بر اين عمل توصيه كرده و حكمت آن‏را اين‏گونه بيان مى‏كردند: «مصافحه، كينه‏ را از ميان مى‏برد.» « بحارالانوار، ج 77، ص 165.»
اقدام به دست‏دادن، از سوى هر كسى كه مى‏خواهد باشد، چه بزرگ‏تر يا كوچك‏تر، دليل بر علاقه‏ و فراهم‏كردن زمينه مناسب براى دوستى و رابطه است؛ گرچه در برخى گروه‏هاى‏ اجتماعى، رسم بر اين است كه دست‏دادن با جوان‏ها از طرف پيران آغاز مى‏شود، به‏نظر مى‏رسد هيچ اشكالى نداشته باشد كه نوجوان و جوان به‏عنوان اظهار علاقه، در دست‏دادن، بر پيران سبقت بگيرند.
ازاين‏روست كه ابوعبيده، از ياران امام‏باقر (علیه السلام) مى‏گويد كه در سفرى در خدمت امام بودم. ايشان هرگاه براى نيازى از مَركب خود پايين مى‏آمدند يا بر آن سوار مى‏شدند، با من مصافحه مى‏كردند و پس از مدتى، باز اگر به‏دنبال كار ديگرى مى‏رفتند و برمى‏گشتند، دوباره با من مصافحه مى‏كردند و در تمام سفر، اين‏چنين بوديم. به امام‏گفتم: «گويا شما از اين عمل منظورى داريد؟» ايشان فرمودند: «آرى؛ هرگاه مؤمنى با مؤمنى مصافحه مى‏كند، بدون‏گناه‏ از يكديگر جدا مى‏شوند [و با اين عمل، خداوند گناهانشان را مى‏بخشايد.]» « اصول كافى، ج 2، ص 179.»
معانقه (روبوسى) بخشى ديگر از رابطه عاطفى و صميمانه بين دو دوست است. آدمى‏ هنگامى‏كه ديدار خود را با دوست به بوسه بيارايد، به همه آثار محبّت و تأثير عميق‏ آن در توسعه روابط انسانى و اخلاقى دست مى‏يابد. بهترين جايگاه بوسيدن، ميان دو چشم‏، يعنى موضعِ نور در پيشانى است. حضرت على (ع) در وصيت خود به پسرش امام‏حسن (ع) مى‏فرمايند: «فرزندم، هرگاه مؤمنى را ديدى، موضع نور در پيشانىِ او را ببوس.» « صول كافى، ج 2، ص 179.» البته كه پيشانى مؤمن، شايسته بوسيدن است؛ چه، اين موضع، جايگاه‏ سجده‏ در برابر خالق متعال است.
اين‏همه، با تبسم و گشاده‏ رويى‏ جلوه‏اى ديگر مى‏يابد. بيشترين عامل محبوبيت‏ انسان در بين ياران و بزرگ‏ترين وسيله نزديكى دل‏ها، تبسمى از سرِ محبّت و خيرخواهى، و البته نه تصنّعى و دام‏افكنانه، است. پيامبر خدا (ص) مى‏فرمودند: «شما هرگز نمى‏توانيد با اموالتان مردم را به‏سوى خود جذب كنيد؛ پس، با گشاده‏رويى و خوش‏خويى، آن‏ها را ديدار كنيد.» « اصول كافى، ج 2، ص 103»
اصحاب گفته‏اند كه هيچ‏كس را نديديم كه بيشتر از پيامبر خدا (ص) تبسّم بر لب داشته باشد. « اصول كافى، ج 2، ص 103»
اميرمؤمنان، على (ع)، فرموده است: «خوش‏رويى‏ كمند محبّت‏ است.» « عبدالواحد آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، ج 2، ص 24» درمقابل، ترش‏رويى و گرفتگى، در دوركردنِ دل‏ها از يكديگر و قطع پيوندهاى دوستى، بى‏نهايت مؤثر است. امام‏باقر (ع) دراين‏زمينه فرموده‏اند: «ترش‏رويى و گرفتگى، سبب دشمنى و دورى از خداست.» « بحارالانوار، ج 75، ص 176.»
2- 1-  پرس‏وجو از احوال دوستان‏
يكى از اسرار دوستى‏ به‏خاطرداشتنِ نام‏ دوستان است. نخستين نشانه‏هاى شخصيت، با نام هر كس پديدار مى‏شود. مردم شيفته نام خود و وابستگان خويش هستند، به‏ويژه اگر از نام شايسته و زيبايى برخوردار باشند. از قديم، افراد كوشيده‏اند به هر ترتيب ممكن، نام خود را جاودان سازند؛ ازاين‏روست كه اين‏همه وقف‏ها و آثار از گذشتگان باقى مانده است.
پيامبر اكرم (ص) مى‏فرمود: «هرگاه يكى از شما با كسى پيوند برادرى و دوستى برقرار كرد، از نام او و نام پدر و قبيله و منزلش بپرسد؛ چه، اين امر از حقوق واجب و باعث صفاى برادرى‏ است، وگرنه دوستىِ آن‏ها احمقانه است.» « بحارالانوار، ج 71، ص 146»
3- 1-  احترام‏گذاشتن به دوستان‏
در كلمات بزرگان دينى، يكى از حقوق عرصه دوستى، احترام‏گذاشتن به شايستگى‏هاى دوست است؛ تاآنجاكه پيامبر خدا (ص) مى‏فرمود: «كسى‏كه برادر مسلمانش نزدش بيايد و او را احترام كند، چنان است كه‏ خداوند را احترام كرده است.» « اصول كافى، ج 2، ص 206»
امام‏صادق (ع) نيز مى‏فرمود: «اصحاب و ياران خود را بزرگ بشماريد و آنان را احترام كنيد، به يكديگر هجوم نبريد و زيان نرسانيد و حسد نورزيد. از بخل بپرهيزيد و بندگان مخلص خداوند باشيد.» « محمد بن حسن حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 8، ص 406.»
4- 1-  شادى‏آفرينى براى دوستان‏
پيامبر اكرم (ص) فرموده‏اند: «هر كس برادر دينى خود را با چيزى كه موجب خوشحالى او
مى‏شود، ديدار كند تا او را شاد سازد، خداوند در روزى كه او را ديدار مى‏كند، شادمانش خواهد ساخت. « نهج‏البلاغه، تصحيح شيخ‏محمد عبده، حكمت 333، ج 4، ص 78»
درس‏آموزى از الگوهاى جاودان دينى به انسانِ فكور مى‏گويد كه بايسته است با دوستان مؤمن، با چهره‏اى بشّاش‏ و خرامان روبه‏رو شد، گرچه‏ حزنى در دل‏ باشد. اين شادى‏آفرينى هم در فرد مقابل، اميدوارى و نشاط و هيجان مثبت و تعادل عاطفى به‏وجود مى‏آورد و هم در كاهش فشارهاى اجتماعى‏ مؤثر مى‏باشد. به‏علاوه، بازخورد و تأثير عكس‏العملىِ شادى‏آفرينى، به خودِ فرد باز مى‏گردد و بهره‏ورى ايجاد مى‏كند.
2-  حقوق شناختى در بين دوستان‏
1- 2- 10 اعتمادآفرينى در فضاى دوستى‏
دوستى به اعتماد از جانب‏ هر دو طرف‏ نياز دارد و در گروِ زمان است. براى اينكه آدمى اعتماد كسى را به‏خود جلب كند، بايد نخست نشان دهد كه درخورِ اعتماد و اطمينان اوست‏
و اوست كه بايد دراين‏باره، فرد را تأييد كند. دراين‏صورت، به‏تدريج، ريشه‏هاى خوش‏گمانى به يكديگر جوانه مى‏زند و ميوه همدلى به‏بار مى‏نشيند. آميختگى دو روح و نزديكى دو قلب، آنگاه است كه بدگمانى، جاى خود را به خوش‏گمانى بدهد. البته گذشت زمان، اعتماد افراد را به يكديگر بيشتر مى‏كند و دوستى، خود، دوستى مى‏آفريند.
مولاى متقيان، على (ع)، چنين هشدار مى‏دهند: « [مراقب باش‏] بدگمانى، روش تو را نسبت به دوستى كه به صلاحيت او يقين داشته‏اى، تباه نكند.» « غرر الحكم و درر الكلم، ج 2، ص 264.»
2- 2-  آگاه‏كردن دوست، از محبت خود به او
محبتِ مخفى مانند آتش زير خاكستر است كه وجود دارد، اما كسى آن‏را نمى‏بيند. البته به‏خوبى بايد دقت كرد كه دوستى با پاكان، عشق به فضيلت‏ها و ارزش‏هاست و اين عشق معنوى، به‏شدت، با اوج احساسات شهوانى و فوران شهوت جنسى متفاوت است. جوانى كه‏
با ديدن رويى زيبا بر خود مى‏لرزد و دست از عقل مى‏شويَد و به رفتارهاى توجيه‏ناپذير دست مى‏زند، بيشتر، از غريزه و فوران احساسات متأثر است تا شورِ برخاسته از شعور.
دوستى با پاكان به‏تدريج انسان را پخته‏تر، كامل‏تر و بى‏عيب‏تر مى‏سازد و بارقه‏اى از بهشت است كه گرماى آن، نور و حرارت حق را به انسان مى‏چشاند؛ اما عشق‏هاى خيابانى و نيم‏روز، آدمى را حريص، كج‏رفتار، تهى از درون و خودباخته بار مى‏آورَد و سپس، بى‏هويتى و انحرافات بعدى و بحران‏هاى متنوّع ….
3-  حقوق رفتارى بين دوستان‏
1- 3-  استقبال و بدرقه دوستان‏
ازجمله امور كوچكى كه تأثيرهايى شگرف در روابط انسانى بين افراد مى‏گذارد و پيوندهاى‏ دوستى را تحكيم مى‏كند و آثار محبّت را نمودار مى‏سازد، به استقبال مسافر يا مهمان رفتن و نيز بدرقه‏كردنِ ميهمان و مسافر است؛ چه، اين كار، اهميت و بزرگىِ او را در چشم ميزبان به او مى‏نماياند. شيوه رهبران دينى نيز چنين بوده است:
امام‏حسن‏عسكرى (ع) درباره پيامبر اكرم (ص) نقل مى‏كنند: «رسول خدا (ص) هنگامى‏كه جعفربن‏ابى‏طالب از حبشه بازگشت، برخاستند و او را دوازده‏قدم استقبال كردند و بين دو چشمِ او را بوسيدند و از شادى و شوقِ ديدار وى گريستند.» « وسائل الشيعه، ج 8، ص 559» اين‏چنين بود كه در مدتى كوتاه، اين ابَرمرد تاريخ، دل‏هاى فراوانى را تسخير كردند. درهمين‏راستا، امام‏رضا (ع) از پيامبر خدا (ص) نقل مى‏كنند: «حق ميهمان‏ اين است كه در هنگام خارج‏شدن، او را تا دمِ در بدرقه كنى.» « همان، ص 560»
2- 3-  توجه‏كردن به سخنان دوست‏
همه دوست دارند كه سخنگوى خوبى باشند و بسيارى، به آن دست يافته‏اند؛ اما افراد اندكى‏ ارزش‏ گوش‏كردن‏ را مى‏دانند. آدمى براى سخن‏گفتن چندان به آموختن نيازى ندارد، اما براى گوش‏سپردن به سخن ديگرى، محتاج آموزش و تمرين است.
ديل كارنگى دراين‏باره مى‏گويد: «اگر مى‏خواهى مردم از گِرد تو پراكنده شوند و هنگامى‏كه اجتماع آنان را تَرك كردى، تو را مسخره كنند، چنين باش: به كسى فرصت سخن‏گفتن مده؛ پيوسته‏ از خودت سخن بگوى؛ ضمن آنكه ديگرى سخن مى‏گويد، هرگاه انديشه‏اى به ذهنت خطور كرد، منتظر مباش تا او گفتارش را تمام كند و در نيمه گفتارش‏، با او روبه‏رو شو ….»
برهمين‏اساس است كه مولا على (علیه السلام) فرموده‏اند: «وقتى عقل كامل شد، سخن‏گفتن كم مى‏شود» « بحارالانوار، ج 71، ص 290» يا اينكه فرموده است: «آن‏كه زياد سخن گويد، زياد اشتباه كند و آن‏كس كه زياد اشتباه كند، حيا و شرمش كم شود و كسى‏كه حيايش كم شود، پارسايى‏اش نقصان گيرد و كسى‏كه پارسايى‏اش نقصان گيرد، قلبش بميرد و داخل دوزخ شود.» « نهج البلاغه، حكمت 348، ج 4، ص 81.»
3- 3-  تحمل‏كردن انتقادهاى دوست‏
بهره‏گرفتن از امكانات كار آسانى است و هر كس از عهده آن برمى‏آيد، اما هنرِ زيركان آن است كه از ضرر نيز بهره مى‏گيرند و اين، هوشمندى‏ و بردبارى‏ خاصى مى‏طلبد. اكسيرى كه گرچه تحملش مشكل است، اما مِسِ اعمال را به‏طلاى ناب بدل مى‏سازد، همان انتقاد است. كسى‏كه از او و عملش انتقاد مى‏كنند، درواقع، اين‏ ارزش را داشته‏ است كه در كانون توجه قرار گيرد؛ پس، استعدادِ رشد و بهينه‏شدن را داراست.
دوست صديق و مُنصف، انتقادش‏ راهنمايى‏ است. امام‏صادق (علیه السلام) بهترين دوست خويش را كسى مى‏دانند كه عيب‏هاى ايشان را، اگر عيبى داشته باشند، به او هديه كند؛ « اصول كافى، تصحيح على‏اكبر غفارى، ج 2، ص 639» چراكه از ويژگى‏هاى انسان موفق، آن است كه حالت پذيرش، خيرخواهى و انتقادپذيرى داشته باشد.

این تحقیق به ضرورت انسان شناسی از دیدگاه آیات و روایات می‌پردازد و اینکه انسان شناسی مقدمه‌ای است برای خدا شناسی و نتیجه‌اش رهایی از آفت خود فراموشی است و رابطه‌ای مستقیم دارد با معاد باوری. همچنین انسان شناسی بزرگترین نقش را در تولید علوم انسانی و حتی تجربی ایفا می کند .

ولی شناخت انسان از راه‌های متداول مانند حس و تجربه، استدلال و تعقل ناتمام است و تنها راه شناخت کامل انسان و تنها برنامه کامل انسان سازی، قرآن مجید است.

انسان مصطلح قرآنی، «حی متألّه» است که عامل حیاتش وحی و دستورات پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله وسلم) است. مخصوصا آخرین فرمان الهی مبنی بر پذیرش ولایت علی بن ابی طالب (علیه السلام).

قرآن، عاملین و فراگیران قرآن را انسان می‌داند. بنابراین ائمه (علیهم السلام) تنها عامل حیات بخش انسان بلکه تمام جهان و جهانیان هستند و حیات واقعی زمین و اهل آن در گرو دولت حیات بخش قائم آل محمد(عجل الله تعالی فرجه شریف) است.

این تحقیق توسط خانم موحد نسب در حوزه علمیه قاسم ابن الحسن نگاشته شده است .